شمال امروز: بنا بر آمار رسمی، از سال 69 تا پایان مرداد امسال یک میلیون و 354 هزار و 331 هکتار از اراضی و باغات کشور زیر پوشش سیستم های آبیاری تحت فشار قرار گرفته که از این میزان 577 هزار و 944 هکتار به صورت موضعی و 776 هزار و 337 هکتار به صورت بارانی بوده است.
کارشناسان می گویند، اکنون یک سوم زمین های کشور قابلیت کشاورزی دارند اما به دلایلی نظیر خاک نا مرغوب و نامناسب بودن توزیع آب فقط 12درصد این اراضی زیر کشت محصولات کشاورزی می رود.
خشکسالی های پیاپی، کاهش نزولات آسمانی و افت قابل توجه سطح آب زیر زمینی در سال های اخیر و صرفه جویی و استفاده بهینه آب، ضرورت اصلاح روش های آبیاری در بخش کشاورزی بیش از پیش احساس می شود.
برآیند آمارهای موجود نشان می دهد که در ایران برای تولید یک کیلوگرم محصول بیش از سه هزار لیتر آب مصرف می شود در حالی که در کشورهای درحال توسعه برای تولید همین مقدار محصول هزار و 300 لیتر آب به مصرف می رسد.
بر اساس آمار موجود بیش از 92 درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی و در جهان 70 درصد در بخش کشاورزی مصرف می شود.
بنا به اظهار کارشناسان، روش های آبیاری نوین علاوه بر جلوگیری از تلفات آب، باعث بالا بردن کیفیت تولید در واحد سطح می شوند به طوری که راندمان آبیاری بارانی 70 درصد و در آبیاری قطره ای 95 درصد است.
این در حالی است که با روش آبیاری مزارع به شکل سنتی - روشی که بیشتر زمین های کشاورزی در کشور با این شکل آبیاری می شوند- حتی با صرف هزینه های گزاف تسطیح اراضی راندمان آبیاری 40 درصد است.
صرفه جویی در مصرف آب و افزایش راندمان تا 90 درصد، افزایش عملکرد محصول، نیاز کمتر به نیروی انسانی، قابل اتوماتیک بودن سیستم آبیاری، نابودی علف های هرز، توزیع به موقع و به اندازه آب و کود، بهبود کیفیت محصول و بی نیازی به تسطیح اراضی از جمله مزایای آبیاری قطره ای است.
صرفه جویی در مصرف آب و افزایش راندمان تا 75 درصد، امکان آبیاری اراضی شیب دار که در آبیاری سطحی مقدور نیست، امکان آبیاری در خاک های کم عمق، جلوگیری از رواناب و فرسایش خاک، توزیع به موقع و به اندازه و یکنواخت آب و کود و سم، افزایش عملکرد محصول و بهیود کیفیت آن، قابل اندازه گیری بودن دقیق مقدار آب مصرفی را از جمله مزایای آبیاری بارانی است.
به تاکید این کارشناسان بکارگیری شیوه های نوین آبیاری می تواند بخشی اعظمی از مشکلات فراروی بخش کشاورزی کشور را در رابطه با کم آبی برطرف کند.
اگرچه وزارت جهاد کشاورزی برای تحقق این مهم تدابیری را در برنامه پنجم توسعه اتخاذ کرد ولی حرکت کُند تجهیز اراضی کشور به سامانه نوین آبیاری با توجه به کم آبی شدید و ادامه خشکسالی ها و خشک شدن سفره های زیر زمینی ناشی از کاهش نزولات آسمانی در سال های اخیر جای تامل دارد.
به گفته کارشناسان برای دستیابی به این مهم، وزارت جهاد کشاورزی باید سیاست های حمایتی و تشویقی بیشتر اتخاذ کند تا بهره برداران این بخش اقتصادی کشور بتوانند بدون داشتن دغدغه هزینه ها، نسبت به اجرای زودهنگام این طرح بیش از پیش اقدام کنند.
در همین حال شماری از بهره برداران بخش کشاورزی با اشاره به بحران آب در سال های اخیر و تاکید مسوولان نهادهای ذیربط بر ضرورت استفاده بهینه از آن، حمایت دولت در اجرای طرح تجهیز اراضی کشاورزی به سامانه آبیاری نوین را امری ضروری می دانند.
آنان می گویند با توجه به افزایش هزینه فرایند کاشت تا برداشت هر محصول و مقرون به صرفه نبودن کشت و کار به علت گرانی نهاده های کشاورزی، اگر وزارت جهاد کشاورزی بخواهد فعالان این عرصه را در اجرای این طرح با خود همگام کند باید هزینه های اجرای آن را تامین بکند و تسهیلات قابل توجه به کشاورزان ارایه کند.
کارشناسان معتقدند اجرای طرح آبیاری نوین در زمین های بزرگ و وسیع آسان تر است ولی هزینه مربوط در زمین های کوچک و ناهموار افزایش خواهد یافت که دولت باید با تدوین برنامه منسجم و اصولی و شناسایی اراضی کشور، این طرح را هرچه زودتر به ثمر برساند.
* تغییر در الگوی آبیاری، جلوگیری از اتلاف آب
معاون آب و خاک و امو فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی مازندران، بخش کشاورزی را بزرگترین مصرف کننده آب کشور دانست و گفت: به لحاظ محدودیت منابع آبی، تلاش برای بهبود بهره وری از آب و تامین امنیت غذایی به عنوان بخش های اساسی کشاورزی اجتناب ناپذیراست.
«ایرج صاعدی» در گفت و گو با ایرنا افزود: از این رو عبور از کشاورزی سنتی و حرکت به سوی روش های نوین آبیاری بیش از پیش در کشور احساس می شود.
وی اظهار داشت: خشکسالی های پیاپی، کاهش نزولات آسمانی و افت قابل توجه سطح آب زیر زمینی در سال های اخیر، ضرورت اصلاح روش های آبیاری را بیش از نشان می دهد.
وی خاطرنشان کرد: با بهره گیری از آبیاری نوین در بخش کشاورزی از هدر رفت و اتلاف آب جلوگیری کرده و راندمان آبیاری را می توان به میزان قابل توجهی افزایش داد.
معاون آب و خاک و امور فنی و مهندسی جهاد کشاورزی مازندران تصریح کرد: با توجه به افزایش روز افزون جمعیت، سهم دسترسی انسان به منابع خاک کشاورزی و آب مطلوب رو به کاهش است از این رو باید فناوری نوینی را برای رویارویی با کاهش کمی و کیفی منابع آب و خاک به کار گرفت.
صاعدی یادآور شد: اکنون در بخش کشاورزی کشور آب به شکل های مختلف و به میزان زیادی تلف می شود به نحوی که بازده کل آبیاری در کشور بین 35 تا 40 درصد تغییر می کند.
به گفته این مسوول جهاد کشاورزی مازندران، این وضعیت پرمخاطره گوشزد و تاکید جدی بر ضرورت مدیریت و بهره وری بیشتر از منابع موجود است به خصوص این که استفاده از روش رایج آبیاری غرقآبی باعث هدر رفت 70 درصد آب مصرفی می شود.
وی گفت: از سال 69 تا پایان مرداد امسال یک میلیون و 354 هزار و 331 هکتار از اراضی و باغات کشور زیر پوشش سیستم های آبیاری تحت فشار قرار گرفته که از این میزان 577 هزار و 944 هکتار به صورت موضعی و 776 هزار و 337 هکتار به صورت بارانی بوده است.
صاعدی ادامه داد: برای جبران کم آبی در بخش کشاورزی به عنوان بزرگترین و مهمترین مصرف کننده آب، تغییر الگوی کشت، بهبود راندمان آبیاری، افزایش بهره وری ضروری است.
وی با تاکید بر استفاده بیش از پیش استفاده از روش های نوین آبیاری در کشور گفت: با اصلاح این سیستم ها، راندمان آبیاری در بخش کشاورزی از 35 درصد کنونی به 50 درصد افزایش خواهد یافت.
معاون آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی مازندران افزود: هر یک درصد بهبود در راندمان آبیاری در بخش کشاورزی معادل ساخت سه سد بزرگ در کشور است.
صاعدی با یادآوری این که گسترش آبیاری های نوین و شبکه های آبیاری یکی از راهبرد های برنامه پنجم توسعه است، اضافه کرد: براساس این برنامه پیش بینی می شود بهره وری آب در بخش کشاورزی با اجرای طرح های آبخوان داری و اصلاح ساختاری دشت های آبی تا پایان برنامه پنج ساله به 65 درصد افزایش یابد.
به گفته وی، در این برنامه هر ساله یک میلیون هکتار از اراضی کشاورزی کشور به سیستم مکانیزه آبیاری تجهیز خواهد شد.
وی ادامه داد: همچنین برای اجرای طرح های آبیاری مکانیزه، سهم دولت در اعطای یارانه به کشاورزان از 50 به 85 درصد افزایش یافت، ضمن این که کشاورزان می توانند 30 درصد باقیمانده را از تسهیلات ارزان قیمت بانکی استفاده کنند.
به گفته وی، استان مازندران در زمینه آبیاری تحت فشار با اجرای 34 هزار و 770 هکتار در رتبه شانزدهم کشوری و استان های فارس، خراسان رضوی و همدان در این زمینه رده اول تا سوم قرار دارند.
وی افزود: روش های آبیاری نوین علاوه بر جلوگیری از تلفات آب باعث بالابردن کیفیت تولید در واحد سطح می شود به طوری که راندمان آبیاری بارانی 70 درصد و در آبیاری قطره ای 95درصد است.
معاون آب و خاک و امور فنی و مهندسی جهاد کشاورزی مازندران تصریح کرد: این در حالی است که با روش آبیاری مزارع به شکل سنتی، روشی که بیشتر زمین های کشاورزی در کشور با این شکل آبیاری می شوند حتی با صرف هزینه های گزاف تسطیح اراضی، راندمان آبیاری از 50 درصد فراتر نمی رود.
وی گفت: محصول در واحد سطح به روش آبیاری تحت فشار حتی در برخی از موارد تا 2 برابر افزایش می یابد.
وی خاطرنشان کرد : اکنون بیش از 92 درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی و در جهان 70 درصد در بخش کشاورزی مصرف می شود.
* سهم سیستم آبیاری نوین از اراضی کشور ناکافی است
یک کارشناش ارشد رشته کشاورزی نیز گفت: باتوجه به کمبود نزولات آسمانی و بروز خشکسالی در دو دهه اخیر تبدیل روش های آبیاری سنتی به روش های نوین آبیاری از جمله آبیاری بارانی و آبیاری قطره ای در اراضی کشاورزی کشور را ضروری کرده است.
«علی اکبر رادمهر» در گفت و گو با ایرنا افزود: توجه دولت به بخش سیستم های آبیاری نوین اراضی کشور بسیار کم و ناکافی است؛ بنابراین می طلبد برای تحقق این امر در همه نقاط کشور سرمایه گذاری بیشتری صورت گیرد.
وی بخش کشاورزی را از جمله حوزه مهم اقتصادی کشور برشمرد و یادآور شد: اجرای هر طرحی در این بخش نیازمند انجام کارهای علمی و تحقیقاتی است زیرا با اتخاذ چنین راهبردی کارها مطلوب پیش می رود.
وی اظهار داشت : برای صرفه جویی و استفاده بهینه آب در بخش کشاورزی تغییر سامانه آبیاری سنتی به آبیاری نوین در بخش کشاورزی کشور ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
رادمهر با بیان این که برخی از دانشمندان دهه آینده را دهه جنگ آب می دانند، گفت: دولت به طور جدی نسبت به این امر مهم و حیاتی بخش کشاورزی ایران که تامین کننده مواد غذایی کشور است، اقدام عاجل کند.
این کارشناس بخش کشاورزی خواستار حمایت دولت از بهره برداران حوزه کشاورزی شد و گفت: هزینه نسبتاً بالا از جمله معایب سیستم های آبیاری قطره ای است که دولت باید بسترهای فنی و مهندسی لازم اجرای این طرح را برای بهره برداران فراهم کند.
وی یکی از مهمترین محدودیت ها برای توسعه بخش کشاورزی را آب دانست و افزود: استفاده صحیح از آب موجب افزایش تولید محصولات می شود.
وی تاکید کرد: با توجه به کمبود بارندگی در ایران ( 1.3 متوسط جهان) ضروری است حداکثر استفاده از منابع محدود آب صورت پذیرد.
رادمهر ادامه داد : برای توسعه کشاورزی و افزایش مقدار تولیدات کشاورزی باید از روش های نوین آبیاری تحت فشار استفاده کنیم تا به اهداف و برنامه های کلان این بخش دست یابیم.
وی اضافه کرد: آبیاری قطره ای را می توان در هرنوع آب و هوای خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب و حتی وضعیت گلخانه ای و زیر پوشش پلاستیکی به کار برد.
*هزینه های آبیاری قطره ای برای کشاورزی ایران
هرچند احداث هر هکتار آبیاری قطره ای در ایران در شرایط کنونی حدود هفت میلیون تومان هزینه دارد اما کارشناسان می گویند اجرای چنین طرح هایی توجه به آینده کشاورزی و رونق آن در روستا است زیرا استفاده از این روش در هر هکتار موجب کاهش در مصرف چهار هزار و 500 مترمکعب آب می شود.
آنان افزایش کیفیت و کمیت محصولات تولیدی، توزیع همزمان کود برای همه اراضی و افزایش درآمد کشاورزان را از جمله مزیت های آبیاری نوین برشمردند.
رییس معاونت موسسه تحقیقات برنج کشور با بیان این که هنوز در اغلب نقاط دنیا از جمله ایران به اهمیت آب و لزوم تغییر در مدیریت مصرف و بهبود زیرساخت ها به اندازه کافی توجه نمی شود، گفت: ایران در یکی از خشک ترین نقاط دنیا واقع شده و میانگین بارندگی سالیانه آن حدود 252 میلی متر، تقریباً یک سوم متوسط جهان، است.
علی مومنی در گفت و گو با ایرنا افزود: براساس گزارش سازمان «برنامه ریزی پیشرفت و توسعه ملل متحد» میزان سرانه منابع آبی ایران از حدود 2025 متر مکعب در سال 1381 شمسی به حدود 816 متر مکعب در سال 1404 شمسی کاهش خواهد یافت.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: لازم است تا به طور جدی با انجام مطالعات کافی و برنامه ریزی مناسب در حوزه های مصرف، توسعه زیر ساخت، تغییر در فرهنگ مصرف و شیوه تولید از جمله محصولات کشاورزی پرداخته شود تا موجب افزایش بهره وری در مصرف آب در بخش های مختلف، حفظ و پایداری تولید محصولات کشاورزی در کشور در شرایط کم آبی را فراهم آورد.
وی تصریح کرد: استان مازندران واقع در نوار باریک ساحلی جنوب دریای مازندران با تنوع بسیار بالا در تولید محصولات کشاورزی مختلف از جمله برنج، مرکبات و ... به عنوان یکی از قطب های مهم تولید کشاورزی در کشور از حوزه آبریز وسیع با منابع دایمی برخوردار نیست.
مومنی خاطرنشان کرد: دسترسی به آب و توزیع مناسب آب با توجه به تغییرات در رژیم بارش منطقه به یک مشکل اساسی در تولید محصولات مهم زراعی از جمله برنج، ، تبدیل شده است.
به گفته وی کشاورزان در این شرایط سعی در آبیاری اراضی بدون بهره گیری از یافته های علمی و پژوهشی و به هر طریق ممکن از جمله حفر چاه های سطحی، نیمه سطحی و عمیق با مجوز و یا بدون آن دارند.
استان مازندران به لحاظ سطح و میزان تولید برنج در کشور رتبه اول را داراست.
مومنی با بیان این که بخش اعظم بارش در خارج از فصل رشد و اغلب در پاییز و زمستان بدون ذخیره سازی در سدها و آبخوان ها، وارد دریا می شود، گفت: هر ساله در طی فصل تولید و بروز کم آبی در طی دوره رشد محصولات کشاورزی از جمله برنج، کمبود آب در این حوزه یکی از مواردی که ذهن مسوولان اجرایی استان را بطور جدی به خود مشغول کرده است.
وی توسعه زیر ساخت های ذخیره سازی آب و آبخوان داری را یکی از راه کارهای رفع این چالش جهت مصرف یهینه آب دانست و افزود: ذخیره آب های سطحی مستلزم ایجاد سازه های مناسب و منطبق با اصول زیست محیطی است.
وی ادامه داد: بنابراین ضروری است تا با رعایت استانداردهای علمی و اقلیمی به ایجاد و توسعه کافی سازه های ذخیره سازی آب و غنی سازی سفره های آب زیر زمینی در حوزه های آبریز با رعایت جوانب زیست محیطی اقدام کرد تا جریان مطمئنی از آب در طی فصل رشد و شرایط کم باران برقرار باشد.
مومنی ، توسعه شبکه ها و سیستم های نوین آبیاری را از دیگر راهکار این بخش پیشنهاد کرد و گفت: از جمله راهکارهای مهم در افزایش راندمان مصرف اب ایجاد و توسعه شبکه های مدرن آبیاری است تا هدر رفت آب در طول مسیر از منبع تا مصرف آب به حداقل ممکن برسد.
به گفته وی در حالت سنتی موجود حجم بالایی از آب در مسیر انتقال و در کانال ها و نهرهای سنتی از دست می روند.
رییس معاونت موسسه تحقیقات برنج کشور بیان داشت: در این ارتباط پس از ایجاد زیر ساخت های نگهداری وذخیره آب، وجهت افزایش بهره وری ومدیریت بهینه مصرف آب درتولید محصولات کشاورزی از جمله شالیزار لازم هست تا آب در میزان و زمان مورد نیاز بدون تلفات بالا در دسترس کشاورزان قرار گیرد که در این صورت با بهره گیری از آبیاری تناوبی و کم آبیاری منابع آبی به صورت مناسبی مورد استفاده قرار خواهند گرفت.
وی خاطرنشان کرد: یکی از مواردی که میزان مصرف آب را به ازای عملکرد تولید در شالیزار بالا برده، سیستم های آبیاری سنتی مبتنی بر رودخانه ها و نهرهای غیراستاندارد و سنتی و شیوه آبیاری کرت به کرت است.
مومنی افزود: این در حالی است که با توسعه سیستم آبیاری مدرن از جمله کانال های اصلی، فرعی و آبرسان و از منابع آبی مطمئن و براساس مطالعات انجام شده میزان راندمان مصرف آب در تولید برنج تا حدود 30 درصد یا بیشتر افزایش یافته و مصرف آب نیز به همان نسبت کاهش می یابد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: در این شیوه باید با انجام سرمایه گذاری مناسب در ایجاد شبکه های مدرن و تهیه مدل های نیاز آبی مبتنی بر نوع رقم، اقلیم و خاک در انجام آبیاری به صورت کاملا برنامه ریزی شده اقدام کرد ضمن آن که تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری در محدوده شبکه های مدرن به صورت مناسبی به انجام رسد.
وی همچنین یادآور شد: تغییر سیستم الگوی کاشت از سیستم غرقابی به غیر غرقابی (هوازی) یکی از موارد بسیار مهم و مورد توجه در تولید برنج در طی سال های اخیر توسعه سیستمی از کشت است که به جای کاشت در بستر گلخراب و غرقاب، در بستر خشک و بدون نیاز به غرقاب شدن می باشد به طوری که با حفظ رطوبت خاک در ظرفیت زراعی، محصول برنج با عملکرد مناسب و مطلوب تولید خواهد شد و فقط در یک جنبه در میزان مصرف آب به میزان حدود 60 درصد مصرف فعلی صرفه جویی خواهد شد.
مومنی افزود: در مطالعاتی که در طی سال های اواسط دهه هشتاد شمسی توسط موسسه تحقیقات برنج در مازندران با استفاده از ارقام مخصوص برنج هوازی تحت سیستم آبیاری بارانی شروع شد ارقامی از برنج سازگار با کشت و کار در شرایط هوازی شناسایی شدند که علاوه بر کاهش قابل ملاحظه در مصرف آب، میزان آب مورد نیاز در آبیاری را به شدت کاهش داده است.
وی تصریح کرد : عملکرد آن حدود 20 درصد کمتر از شرایط غرقاب دائم برآورد شد.
وی تاکید کرد : چنانچه بخواهیم به صورت جدی و برنامه ریزی شده در رابطه با کاهش مصرف آب و افزایش راندمان مصرف آب در تولید برنج در اراضی شالیزاری اقدام کنیم لازم هست تا در زمان معین اعتبارات مناسب در حوزه های یادشده تأمین و برنامه های مربوط اجرا شود.
وزیر جهاد کشاورزی نیز در این باره گفته است: با برنامه ریزی انجام شده 200 هزار هکتار از زمین های کشاورزی در سال جاری به سامانه آبیاری نوین مجهز می شود.
«محمود حجتی» افزود: اکنون یک میلیون هکتار از زمین های کشاورزی کشور به شبکه های نوین آبیاری تجهیز شده است.
وی با اشاره به کمبود جدی منابع آب در کشور اظهار کرد: با توجه به تقاضاهای متعدد در مصرف آب، صرفه جویی این مایه حیاتی ضروری است.
وی بیان کرد: در 10 تا 15 سال گذشته با توجه به محدودیت منابع آبی در خصوص استفاده از سامانه نوین آبیاری میان کشاورزان فرهنگ سازی شده است.
حجتی گفت: اکنون زیرساخت های فنی و مهندسی برای اجرای این طرح به صورت گسترده بیش از گذشته در کشور فراهم شده و اجرای کامل آن منوط به همکاری کشاورزان است.
کارشناسان امر با تاکید بر ضرورت فرهنگ سازی همه جانبه در این بخش می گویند: با همکاری مجلس شورای اسلامی و دولت می توان سامانه آبیاری سنتی را به نوین در تمام زمین های زراعی و باغی کشور تغییر داد.
به تاکید آنان با بکارگیری این سامانه از هدر رفت آب جلوگیری شده و میزان راندمان تولید به میزان قابل توجهی در کشور افزایش می یابد.
منبع: ایرنا